Kijken, maar niet helpen

4 januari 2018

Heb je wel eens meegemaakt dat je bij een noodsituatie komt en omstanders massaal staan te kijken, maar niet doen? Er zijn tal van voorbeelden waarbij slachtoffers niet worden geholpen, omdat omstanders de situatie negeren

Het omstandereffect
Bij medische noodgevallen en misdrijven komt het nogal eens voor dat omstanders minder snel of niet ingrijpen, terwijl het slachtoffer direct hulp nodig heeft. Omstanders negeren de situatie en lopen door, staan passief toe te kijken of beginnen met hun smartphone te filmen. Deze duistere kant van de menselijke interactie wordt in de sociale psychologie ‘het omstandereffect’ genoemd.

Menselijk gedrag
Het omstandereffect komt vaker voor dan wordt gedacht, ook in ons dagelijkse leven. Bijvoorbeeld als iemand een munt of pen laat vallen, dan zijn mensen minder snel geneigd om het op te pakken als er meerdere omstanders zijn. Eenvoudig gezegd, of men het slachtoffer is van een misdaad, of gewoon hulp wilt hebben bij een simpele handeling, elk hulpverzoek is kwetsbaar voor het omstandereffect.

Volgens wetenschappers verklaren situationele factoren in noodsituaties waarom omstanders geen helpend gedrag vertonen. Dit kan zijn omdat omstanders zich niet verantwoordelijk voelen voor de situatie, doordat er al omstanders aanwezig zijn. In feite kan de omstander aannemen dat een slachtoffer al hulp ontvangt of dat er hulp onderweg is. Hierdoor wordt de verantwoordelijkheid toegeschreven aan andere omstanders.

Daarnaast is het zo dat als omstanders om het slachtoffer staan en ze ontspannen lijken, mensen minder snel geneigd zijn om de situatie op te vatten als een noodsituatie.

Emoties
Noodsituaties zijn vaak hectisch waarbij in korte tijd veel emoties vrij kunnen komen, zo ook bij de omstanders. Onderzoek wijst uit dat omstanders vaak niet durven in te grijpen, omdat ze bang zijn voor de mogelijke nadelige gevolgen (bijv. aangewezen worden als dader van een misdrijf of zelf gewond raken) van hun helpende gedrag. Ook moeten ze zich kwetsbaar opstellen tegenover een groep passieve toeschouwers die alles zien wat ze doen. Sommige omstanders zijn te verlegen hiervoor. Deze negatieve gedachten zorgen ervoor dat omstanders niet ingrijpen.

Echter de omstanders die wel helpend gedrag vertonen worden gemotiveerd door twee type emotionele reacties. Als eerste, kan de motivatie gericht zijn op egoïstische redenen van de omstander, zoals het voorkomen van reputatie schade of een positieve afweging tussen de kosten en baten. Deze omstanders zijn uit hun passiviteit te trekken door ze kortdaad aan te spreken of ze het gevoel te geven dat ze persoonlijk worden geobserveerd (bijv. door camera’s). Dit geeft de omstander een ongemakkelijk gevoel waardoor hij over gaat tot het helpen van het slachtoffer. Het tweede type emotie wordt gevormd door sympathie of medeleven. De motivatie van dit soort omstanders richt zich op het helpen van het slachtoffer, het eigenbelang speelt niet mee.

Het omstandereffect omkeren
Er zijn verschillende stappen die omstanders moeten nemen om het omstandereffect om te keren. Om hulp te kunnen verlenen moeten omstanders als eerste de gebeurtenis opmerken, ten tweede een noodsituatie herkennen, ten derde de verantwoordelijkheid nemen om hulp te verlenen en ten vierde weten hoe zij hulp kunnen bieden. Deze vier stappen vormen als het ware een cognitieve berekening waarin omstanders besluiten om te helpen.

Het spreekt voor zich dat het helpende gedrag van omstanders in noodsituaties kan worden versterkt door grote groepen mensen actief te scholen in weerbaarheid en Eerste Hulp vaardigheden. Zodat als ze geconfronteerd worden met een noodsituatie, ze makkelijker over kunnen gaan tot het verlenen van de noodzakelijke eerste hulp.